Nerîna Şêx Se’îd Efendî Li Rejima Cumhûrîyetê

Şêx Seîd Efendî roja Înê, meha Sibatê di sala 1925de, di Mizgefta Pîran de di xutbeya xwe de xîtabî gel dikir:

“Medrese hatin girtin. Wezareta Karûbarên Dîn û Evkaf hate hilweşandin û dibistanên dînî bi Wezareta Perwerdehiyê ve hatin girêdan. Di rojnameyan de, hin nivîskarên bê dîn diwêrin heqaretê li dîn bikin û heqaretê li Pêxemberê me bikin. Ger îro ez karibama, min ê bi xwe dest bi şer bikira û ji bo pêşvebirina dîn hewl bida. ”

Şêx Seîd Efendî, di yek ji daxuyaniyên xwe yên weşandî de;

"Ji ber ku Serok Komarê Tirk M. Kemal û hevalên wî, yên ku ji roja damezrandina Cumhûrîyetê vir ve hewl didin ku bingehên bawermendê dînê Ahmedî (Îslam) têk bibin, berevajî rêgezên Quranê tevgeriyan, Xweda û pêxember înkar kirin û xelîfeyê Îslamê surgûn kirin. Ev hate diyarkirin ku hilweşandina vê rêveberiya neqanûnî li ser hemî misilmanan ferz e, û ku mal û canê kesên ku di serê komarê de ne û yên ku bin destê komarê de ne, li gorî Şerî’eta Mûhemmed helal e ”.

Şêx Seîd di nameya ku ji serokên 'eşîra Xormek, Xelîl, Welî û Heyder Axa re şand, ku ev 'eşîr ‘Elewî yê Vartoyê bûn û Zaza bûn:

"Bi mebesta rizgarkirina bawermendê dînê Ahmedî ji çewisandinên kafir M. Kemal, ew ber bi Susarê ve ketin rê. Ji ber ku ev şer û cîhad li ser hemî muwahidên Îslamî yên ku dibêjin 'Laîlahe îllellah Mûhemmedun Resûlullah' bêyî mezheb û mezhebên cûda cûda, ferz e ku 'eşîra weya Misilman, ku xwedan xîret û zexmîyetek mezin e, dê baweriya min xurt e Şerî’eta Ehmedî û vê cihada ekber bi kar bîne. Ey Eyyühelensar, ka em ol û namûsa xwe ji destê van kafiran xilas bikin û cihên ku hûn dixwazin em bidin we. Ev hukumeta bê ol dê me mîna xwe bê ol bike. Cîhad bi wan re farz e. ”

Bi kurtahî, li gorî Şêx Seîd Efendî û alimên din ên Îslamî û hin rewşenbîr (di nav wan de zanyar û hin rewşenbîrên Anatolyayê jî hene) rejima nû, li dijî Îslamê bi Komarê re helwest digirin, li hember nirxên Îslamê helwestên negatîf digirin, bi reformên hatine çêkirin re Rojava wekî mînak digirin. Û rakirina xîlafetê, ku hêmana herî girîng bû ku Kurd û Tirk li hev dicivand, bertek dan. Bi Komarê re, bawerî, adet û çanda mirovên Misilman dest bi rûreş kirin, çanda rojavayî jî dest pê kir mezin kirin. Ev bû sedema hêrsa alim, rewşenbîr û raya giştî.

Di derbarê derketina serhildanê de analîzên dîroknasê navdar ê Brîtanî yê Arnold J. Toynbee (Toyinbi) jî girîng in. Toynbee 2 sal berî serhildanê hat Tirkîye yê û bi rayedarên sereke re hevdîtin kir, û di gotara ku li ser vegera xwe nivîsand de, wî behs kir ku çawa ji bo Tirkkirina Kurdan hewl hatine dayîn, û di dawiya van siyasetên asîmîlasyonîst de, Arnawût demekê ji bo Împaratoriya Osmanî bu pirsgirêk. Her weha destnîşan kir ku pirsgirêka Kurdan jî ew ê ji Enqereyê re bibe pirsgirêk nû.

Wekî yek ji sedemên bûyera Şêx Seîd, dîroknasê Kurd David McDowall dibêje: Bi hilweşandina xîlafetê re têkiliyên îdeolojîk ên dawî ku Kurdan li hember Tirkan hîs kir jî qut kir.

Li ser mijarek wekhev, Prof. Dr. Ömer Kurkçuoğlu herwiha behs dike: Rakirina xîlafetê ne tenê di serhildana Kurdan de roleke girîng lîst, lê di heman demê de îdîaya Tirkiyê ya li ser Mûsilê, ku hêmana Kurd lê pir e, ze’îf kir. Hilweşandina Xîlafetê di demek ku pirsgirêka Mûsilê nehat çareser kirin de derbeyek manewî li teza Tirkiyê ya Mûsilê xist.

Wezîfedarê Îngilîstanê li Mûsilê nivîsî ku ew bi nûçeya ku xîlafet ji holê hat rakirin ‘ecêbmayî man û di wê baweriyê de zehmeti bûn. Vî karbidestê Brîtanî dibêje ku propogandaya Tirk, ya ku wê hîngê Kurdistan mîna volkanek amadeyî teqînê dikeliya, li ser bingeha dilsoziya mutleq a Kurdan ji xelîfe re bû, û Tirkan şaxê ku ew rûniştibûn birrîn ji bo Îngilîztan tiştek bêhempa bû.

Îddîayê rejima Kemalîst ku qiyama Şêx Se’id ji teref Îngîlîzîya hatibû tertîb kirin û alîkarî ji qiyama Şêx Se’id re kiri nin. Lê belê Wezîfedarê Îngilîstanê li Mûsilê divê nivîsa xwe de lê heyret dimîne ku rejima Kemalîst çawa xelîfetî rakirî ye ku vêya wê bi be sedema Kurd qiyam bikin. Şixwe Îsmet Înönu di paşîyê de di xatiratê xwe de ‘îtîraf dike ku me tu delîl nedî ye ku Îngîlizîya qiyama Şêx Se’id tertîb kirine yan jî alîkarî pêre kirî ye.